Al enkele jaren is de KNNV natuurwerkgroep actief in het bosgebied de Hees/de Zoom, tussen Soest en Park Vliegbasis Soesterberg. We zijn gestart met het schonen van twee heideveldjes, waarbij naast de opslag in het veld ook de Amerikaanse vogelkers, die langs de randen stond werd aangepakt (= verwijderd of geringd). Daarnaast wordt nu op meerdere locaties in het bos de Japanse duizendknoop verwijderd. Maar het gebied is veel meer dan een gemengd bos met wat heideveldjes, het biedt een grote variatie en biodiversiteit en dat is mede te verklaren door de ontstaansgeschiedenis van het gebied.
Ontstaansgeschiedenis
De Hees/de Zoom ligt tegen de Utrechtse Heuvelrug aan. De Utrechtse Heuvelrug is zo’n 200.000 tot 150.000 jaar geleden ontstaan in de voorlaatste ijstijd, het Saalien, als gevolg van opstuwend ijs dat vanuit Scandinavië Nederland bereikte. In de laatste ijstijd, het Weichselien (tussen 70.000 en 10.000 jaar geleden) was ons land een poolwoestijn. Er lag geen sneeuw maar met een gemiddelde jaartemperatuur onder de -2 graden was het te koud voor begroeiing. Door de wind werd het land in deze periode bedekt met een dikke laag dekzand, waardoor bodem ondoordringbaar werd. Met het stijgen van de temperatuur kon de vegetatie weer groeien, er ontstond een moerasachtig veengebied dat vanaf 1000 na Christus begroeid raakte met heide.
Grafheuvels van 2000 voor Christus duiden op de eerste menselijke bewoning. De Hees, een voormalig engdorp gelegen op wat nu de Vliegbasis Soesterberg is, wordt al in 838 in de oorkonden genoemd. Dat is eerder dan Soest, dat pas in 1028 voor het eerst wordt vermeld. De naam Hees is waarschijnlijk afgeleid van het woord hasjo, dat heg, kreupelhout of struikgewas betekent. De naam zou ook afgeleid kunnen zijn van het woud Fornheze. Het gebied de Hees wordt opgedeeld en Hoog- en Laag Hees. Hoog Hees ligt rond de Paltz en de Zoom, met Laag Hees wordt het lagergelegen gebied ten noorden daarvan bedoeld. Vanaf de 13e eeuw wordt het gebied grootschalig ontgonnen voor turfwinning. Rond 1600 is Laag Hees grotendeels afgegraven en wordt vervolgens gebruikt voor akkerbouw en heide, waar vee (vooral schapen voor wol, vlees en mest) werd geweid en plaggen werden gestoken voor het strooisel in de potstal. Door overbeweiding en te veel plaggen, kwam het dekzand weer bloot te liggen en ontstonden op deze manier plaatselijk zandverstuivingen, de restanten daarvan kennen we nu als de Korte- en Lange Duinen. Door goedkope wol uit Australië en de uitvinding van kunstmest in de 2e helft van de 19e eeuw waren schapen niet meer nodig. De heide werd overwoekerd door bos en de stuifzandgebieden werden bedwongen door aanplant met vooral Grove Den.
Jeneverbessen en Korstmossen
Het gebruik van het gebied door de eeuwen heen heeft ervoor gezorgd dat het gebied de Hees/de Zoom een zeer gevarieerd en biodivers is. Voor een goede kijker is dat nog te zien of te ontdekken. Er zijn statige beuken en eikenlanen als restant van landgoedparken. Op de grens van Pijnenburg en de Zoom ligt nog een oude begroeide boswal, die vroeger boerengeriefhout leverde. In het gebied de Zoom zijn op de (vroegere) zandverstuivingen nog jeneverbessen te vinden en (soms zeldzame) korstmossen. Hierover wil ik nog wat meer vertellen.
De jeneverbes is een tweehuizige struik (er zijn vrouwelijke en mannelijke planten), die 10 meter hoog kan worden, maar ook in de breedte kan uitgroeien. De vorm kan sterk wisselen. De jeneverbes is de enige boomsoort die op de Nederlandse Rode Lijst van planten staat. De struik is een pionierssoort waarvan de zaden kiemen in minerale bodems (stuifzanden) na enkele natte jaren. Voor het voortbestaan van de jeneverbes is het belangrijk dat er voldoende exemplaren (liefst minimaal ongeveer honderd) bij elkaar in de buurt staan en dat ze vrij staan. De wind kan dan het stuifmeel verspreiden, dit wordt het “roken” van de bomen genoemd. Na de bestuiving ontstaan er kegelbessen, die door de Grote lijster gegeten worden en voor verspreiding van de zaden zorgt. Verspreid in Nederland zijn nog enkele restlocaties, waaronder dus de Zoom, waar het de oudste en oorspronkelijke bomen zijn. Waarschijnlijk is de boswal ontstaan door stuivend zand dat werd vastgelegd door de jeneverbessen. De veel voorkomende grove den is later aangeplant en geen wilde soort.
Verder zijn er ook plekken waar (zeldzame) korstmossen voorkomen. De Zoom wordt zelfs samen met Park Vliegbasis Soesterberg als “hotspot” voor korstmossen genoemd, wat blijkt uit het verslag van een lichenologische excursie van Soest Zuid naar de Lange Duinen en De Zoom. Enkele genoemde soorten zijn ezelspootje, girafje, hamerblaadje, bruin heidestaartje, open heidestaartje, gewoon stapelbekertje, randstapelbekertje, doornig heidestaartje, stuifzandkorrelloof, gebogen rendiermos en varkenspootje. Meerdere partijen (o.a. Provincie Utrecht, Gemeente Soest, ASR) zijn bezig met herstelplan voor de korstmossen, dat naar verwachting na het broedseizoen van dit jaar kan worden uitgevoerd. (Hans Kamerbeek heeft in 2019 hierover een stukje geschreven voor de Grote Ratelaar).
Als onderdeel van dit natuurherstelplan is de natuurwerkgroep in de afgelopen maanden bezig geweest om de korstmossen en jeneverbessen zoveel mogelijk licht en ruimte te geven. Nu maar hopen dat de grondeigenaren en belanghebbenden hun plannen met betrekking tot het natuurherstel snel uitvoeren, zodat de Hees en de Zoom nog mooier, gevarieerder en toekomstbestendiger worden.
Met dank aan Jan Jonker, Jan Lansbergen en Hans Kamerbeek, natuurwerkgroepleden, die de korstmossen en jeneverbessen hebben gelokaliseerd, op kaart hebben gezet en informatie hebben aangedragen.
Bronnen:
De beschrijving van het ontstaan is gebaseerd op de beschrijving van het natuurpad de Zoom door het IVN Eemland https://www.ivn.nl/afdeling/eemland/natuurpaden-ivn-eemland.
Over de jeneverbessen en de Hees is Wikipedia geraadpleegd.
Toelichting uitwerken maatregelen korstmossen Soest en Eemland, rapport Bosgroep Midden Nederland, juni 2018.