De vliegenzwam is een amaniet, maar niet elke amaniet is een vliegenzwam.
Iedereen kent de vliegenzwam met z’n rode hoed en witte stippen en altijd weer zie je mensen op de knieën liggen of gehurkt staan om deze prachtige paddenstoel op de foto vast te leggen. En zelden mislukt zo’n foto, want hoe je hem ook bekijkt of fotografeert, het blijft een schoonheid. De vliegenzwam is dé paddenstoel die voor de geïnteresseerde leek alle kenmerken in zich heeft die het tot een echte paddenstoel maakt, namelijk hoed, steel, ring, beurs. Maar binnen dat geslacht van amanieten bevinden zich soorten die in schoonheid niet onder doen voor de vliegenzwam, alleen zijn de kleuren minder opvallend en daarom trekken ze minder de aandacht. Maar de liefhebber weet ze te vinden en te waarderen.
Franje-amaniet
Stekelkopamaniet
Twee van die zeldzaamheden stel ik in dit artikeltje aan de lezer voor: de stekelkopamaniet (Amanita solitaria) en de franjeamaniet (Amanita strobiliformis). In het Utrechtse zijn ze op enkele landgoederen te vinden en mijn eerste kennismaking vond plaats op het landgoed Nijenrode bij Breukelen. Als je zo’n soort voor het eerst ziet blijft dat beeld voor altijd op het netvlies staan. Geen volgende vondst haalt het bij die eerste. Beide soorten komen als een witte knop uit de grond tevoorschijn, onbegrijpelijk wit uit die zwarte aarde. Daarna ontvouwt zich de hoed en het vlies (velum universale, dat de paddenstoel omgeeft en beschermt) breekt open en blijft in conische plakjes of stekelige wratjes, afhankelijk van de soort, op de hoed achter. Tijdens dat opengaan van de hoed breekt ook het andere vlies (velum partiale, dat de lamellen afsluit) open, zodat de gerijpte sporen naar beneden kunnen dwarrelen; het zijn er miljarden. Dat laatste vlies laat los van de hoedrand en de resten aan de steel vormen de ring waarom veel amanieten bekend zijn. Er zijn echter ook amanieten die geen ring om de steel hebben. Van de amanieten heeft een aantal ook resten van het velum universale aan de voet van de steel zitten en dat noemen we de volva of beurs. Beide soorten in dit artikel hebben die niet. De aan- of afwezigheid van al die onderdelen wordt gebruikt om de soort op naam te brengen. De lamellen van de stekelkopamaniet hebben iets meer kleur (lichtgroen) dan die van de franjeamaniet (bijna wit), terwijl de franjeamaniet vaak forser is dan de stekelkopamaniet. Maar vergissingen tussen de beide soorten is bijna onmogelijk als de schubben of wratten er niet afgeregend zijn, want dat zou het nog even lastig kunnen maken. Hoe vaak zien we in een regenachtige periode niet dat de bekende paddenstoel met rood én witte stippen alleen maar rood is en dan vraagt de twijfelaar zich misschien toch wel af: Is dat wel een vliegenzwam?
Tekst en foto’s: Bert Tolsma