Tentakel


Nummer 74 – 10 december 2024
Landelijke Insectendag 2025 ANKONA-ontmoetingsdag 2025 EIS literatuuroverzicht 2024 Ongewervelden in de pers Ongewervelden op Nature Today Biblio: Veldgids wantsen Biblio: Entomologische Berichten – Themanummer wespen Biblio: Nederlandse Faunistische Mededelingen 63 Biblio: Herdruk Nachtvlinderboek Biblio: Kijk op Exoten 47 Biblio: Die Landschnecken Deutschlands: Finden – Erkennen – Bestimmen Biblio: Wantsen op platanen in Bergen op Zoom Biblio: Chalcidoidea of the World Faunistiek: Eerste vondst zeeaardkruiper Agenda Van de redactie
Landelijke Insectendag 2025
1 februari 2025 – Landelijke Insectendag De Landelijke Insectendag 2025 vindt plaats op zaterdag 1 februari, van 9:30 tot 17 uur. Locatie: Flora Boskoop (naast station Boskoop). Het belooft wederom een boeiende dag te worden met lezingen, films en een informatiemarkt. Op de markt vind je stands met natuurboeken, veldwerkmaterialen, natuurbeschermingsproducten en informatie van diverse organisaties. Tijdens de lunchpauze kun je genieten van een heerlijke maaltijd en de dag wordt afgesloten met een gezellige borrel. Programma Er zijn nog maar krap acht weken te gaan! De aanmeldingen gaan al behoorlijk snel, dus wees er op tijd bij om je aan te melden. Het programma is inmiddels rond en staat hier onder en op deze pagina op de EIS-website. In de komende weken zullen we via social media een aantal lezingen uitlichten. 09.30-10.00Inloop10.00-10.30Bezoek markt10.30-10.40Opening door de voorzitter – Linde Slikboer (EIS Kenniscentrum Insecten)10.40-11.15Bewoners van de stierenkuil – Jeroen Helmer (ARK Rewilding Nederland)11.15-11.40Naar een soortenrijk veenweidegebied, VeenVitaal! – Matty Berg (Vrije Universiteit Amsterdam)11.40-12.05Het bijzondere verhaal van de juchtleerkever – Rick Buesink (EIS Kenniscentrum Insecten)12.05-12.30De termieten rukken op – Aron Kuiper (Kennis- en Adviescentrum Dierplagen)12.30-14.00Lunch en bezoek markt14.00-14.20EIS-nieuws – Roy Kleukers (EIS Kenniscentrum Insecten)14.20-14.40Terugblik Jaar van de Wesp – Aglaia Bouma (Naturalis Biodiversity Center)14.40-15.00De biodiversiteit van Bonaire – Vincent Kalkman (Naturalis Biodiversity Center)15.00- 15.20Pauze en markt15.20-15.40Bijen profiteren van oude defensiewerken: Hollandse Bijenlinies – Wouke Willemijn van Hees (Landschap Erfgoed Utrecht)15.40-16.00Mummies in de tuin – Jochem Kühnen16.00- 17.00Borrel SamenvattingDatum: zaterdag 1 februari 2025Tijd: 09.30 – 17:00 uurLocatie: Flora Boskoop, Parklaan 4, 2771 GB Boskoop. Flora Boskoop is zowel met OV (direct tegenover station Boskoop) als met de auto goed bereikbaar en u kunt daar gratis parkeren.Kosten: € 12,50. In de prijs zit koffie en thee, vegetarische lunch en borrel inbegrepen.Aanmelden: Hier kan je je aanmelden.Vorige edities Via de onderstaande links kun je de programma’s, foto’s en verslagen van eerdere Landelijke Insectendagen terugvinden:Landelijke insectendag 2024EIS-dag 2023top
ANKONA-ontmoetingsdag 2025
Tijdens de jaarlijkse ANKONA-ontmoetingsdag brengen we professionelen en liefhebbers van de natuur in de provincie Antwerpen samen rond thema’s als biodiversiteit, natuurstudie en landschapsontwikkeling. De ontmoetingsdag is hét moment om kennis en contacten uit te wisselen. Op zaterdag 8 februari 2025 vindt de volgende ANKONA-ontmoetingsdag plaats, met als centraal thema: Ruimte voor natuur en water. De dag vindt plaats op de Universiteit Antwerpen, campus Drie Eiken – Q blok te Wilrijk. Naast interessante lezingen, behoren ook actieve workshops, een infomarkt en een broodjeslunch tot het programma. Afsluiten doen we met een gezellige receptie. Meer informatie over de dag met vanaf 15 december het volledige programma is hier te vinden. top
EIS literatuuroverzicht 2024
Het literatuuroverzicht dat traditioneel in het laatste nummer van het jaar van de voormalige EIS-Nieuwsbrief werd gepubliceerd is nu beschikbaar via de EIS-website. Het overzicht bevat alle publicaties over Nederlandse en Antilliaanse non-marine ongewervelden die vanaf eind 2023 tot en met 2024 zijn verschenen. Het ligt in de bedoeling om later, voor zover beschikbaar, links naar de genoemde artikelen toe te voegen aan het overzicht en de eerder verschenen overzichten. Het literatuuroverzicht van 2024 is hier gratis te downloaden en zal op termijn samen met de overige overzichten op de nieuwe EIS-website beschikbaar komen. top
Ongewervelden in de pers
Libellenlarven Als je geluk hebt zie je er soms nu nog een vliegen maar echt libellentijd is het niet meer. De fantastische felle kleuren hebben plaatsgemaakt voor de schutkleuren van de libellenlarven die goed verstopt in het water leven. Verslaggever Merlijn Schneiders gaat samen met libellenlarvendeskundige Christophe Brochard op zoektocht in Groningen. Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 20 oktober is hier te beluisteren (vanaf 00:47:00). Pieptorren in een peelven De Schoorkuilen is een peelven dat zo’n 15 jaar geleden is uitgegraven. Het ven lag 80 jaar verstopt onder het zand, maar dankzij de herstelwerkzaamheden zie je hier in mum van tijd ontzettend veel waterleven terugkeren, zoals de pieptor. Barend van Maanen van Waterschap Limburg neemt ons mee naar de plek waar hij vorig jaar monsters heeft genomen van de waterdieren. Het tv-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 20 oktober is hier te bekijken. Plaagmier verovert na de stad nu ook natuurgebied Daar waar de plaagmier eerst alleen voorkwam in steden en dorpen is ie nu voor het eerst in een natuurgebied aangetroffen. Op de Waalsdorpervlakte vond EIS-Kenniscentrum Insecten een reusachtige kolonie. Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 27 oktober is hier te beluisteren. De loopkevers van het Mantingerveld Al sinds 1959 worden de loopkevers van het Mantingerveld gemonitord. Daarmee maakt dit onderzoek deel uit van een van de oudste insectenmonitoringen ter wereld. Keverspecialist Rikjan Vermeulen is al ruim 25 jaar betrokken bij dit project, maar binnenkort draagt hij het stokje over aan ecoloog Roel van Klink. Het tv-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 27 oktober is hier te bekijken. Nederland, muggenparadijs Huissteekmuggen zien we in Nederland als irritant, maar ongevaarlijk. Daarmee onderschatten we ze, want ze kunnen ons wel degelijk ziek maken. Die dreiging wordt groter omdat Nederland door opwarming en verzilting steeds meer verandert in een muggenparadijs. Viroloog Marion Koopmans vraagt zich niet af of er in Nederland een westnijlkoortsuitbraak komt, maar wanneer het komt. Huissteekmuggen verspreiden dit virus. Een grote groep wetenschappers onderzoekt de scenario’s. Een ding is al duidelijk: in de strijd tegen de mug zijn de natuurlijke vijanden van de mug onze beste vrienden. Het tv-fragment uit de uitzending van Focus van donderdag 31 oktober is hier te bekijken. Stikstof maakt veldkrekel minder vruchtbaar Een teveel aan stikstof leidt ertoe dat het voedsel van de veldkrekel onvoldoende essentiële voedingsstoffen bevat. Nieuw onderzoek laat zien dat dit negatieve effecten heeft op hun groei en voortplanting. Daarnaast blijken maatregelen om de schade van stikstof te beperken averechts te werken voor de veldkrekel, en zelfs kannibalisme te kunnen uitlokken. Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 3 november is hier te beluisteren. Ontelbaar veel slakken in Voornes Duin Voornes Duin is enorm soortenrijk aan slakken. Dat komt door alle overgangen tussen nat en droog, kalkrijk en kalkarm, begroeid en kaal, en ga zo maar door. Slakkendeskundige Tello Neckheim heeft een aantal jaar geleden onderzoek gedaan naar de slakkenrijkdom van Voornes Duin en neemt ons mee op slakkenjacht. Het tv-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 3 november is hier te bekijken. Wildebras: naaktslak In Watergraafsmeer is Marije van de Darwintuin radeloos. Ieder jaar doen alle vrijwilligers hun uiterste best om de tuin in bloei te zetten, maar voor de derde keer op rij worden hun prachtige bloemen aangevreten door de naaktslak. Marije zit met de handen in het haar. Wildebras heeft een idee. Het tv-fragment uit de uitzending van Wilde Buren van woensdag 13 november is hier te bekijken. Waddiertjes profiteren van dijkdoorbraak In 1973 brak met een flinke storm de dijk door bij de Peazemerlannen. Daardoor verdween de harde overgang van zee naar land. Het water kreeg vrij spel en er ontstond een getijdezone. De brokstukken van de bitumen dijk zijn er nog altijd te vinden en vormen een belangrijke biotoop in het gewoonlijk slikkige wad. Marien bioloog Wouter van der Heij van de Waddenvereniging laat ons zien welke dieren er profiteren van de brokstukken van de dijk. Het tv-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 17 november is hier te bekijken. Wildebras: Amerikaanse rivierkreeft In Haastrecht is een opvangcrisis gaande. De Amerikaanse rivierkreeft neemt daar alle slootjes over. De inheemse planten en waterbeestjes worden opgevreten tot er niks meer overblijft. Linde (12) kan het niet meer aanzien en komt op voor de oorspronkelijke waterbewoners van Haastrecht. Wildebras schiet te hulp. Het tv-fragment uit de uitzending van Wilde Buren van maandag 18 november is hier te bekijken. Wildebras: spin Ouafaa en haar zoon Yassine (12) zijn doodsbang voor spinnen. Laten zij nou net op spinneneiland, alias Zeeburg, wonen. Overal waar je kijkt zijn spinnenwebben en spinnen te zien. Zelfs in huis. Kan Wildebras ze van hun angsten verlossen? Het tv-fragment uit de uitzending van Wilde Buren van dinsdag 19 november is hier te bekijken. Wildebras: mediterraan draaigatje In Wageningen hebben Anneloes en haar kinderen Niek (6) en Elsa (3) extreem veel last van het mediterraan draaigatje. Deze twerkende miersoort zit overal en bijt! De familie durft niet meer naar buiten en zit opgesloten in hun eigen huis. Heeft Wildebras een oplossing om dit gezin te bevrijden? Het tv-fragment uit de uitzending van Wilde Buren van vrijdag 22 november is hier te bekijken. Wildebras: kwal Puck (12) houdt heel erg van zwemmen in het Veerse Meer, maar zwemmen in dit water doet ze niet meer. Kwallen hebben het meer overgenomen. Puck vindt de glibberige dieren maar vies. Wildebras komt met een gruwelijke oplossing. Het tv-fragment uit de uitzending van Wilde Buren van maandag 25 november is hier te bekijken. Wildebras: mug De mug verstoort de powerwalk van lifestylecoach Danielle. Dat het lichaam van Danielle een tempel is, daar heeft de mug lak aan. Ze komen met hele groepen en steken alles lek wat op hun pad komt. Hoe krijgt Wildebras de positieve energie weer terug? Het tv-fragment uit de uitzending van Wilde Buren van dinsdag 26 november is hier te bekijken. Spinnen verstopt op het landgoed In de herfst kun je makkelijk spinnen tegenkomen op allerlei plekken. Op de Turfvaartse Landgoederen verschuilen ze zich in de bosjes, tussen de bomen en in de muren van oude boerderijen. Andrea Dekkers, conservator spinnen bij Natuurmuseum Brabant, neemt ons mee op spinnenzoektocht. Het tv-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 1 december is hier te bekijken.top
Ongewervelden op Nature Today
Valkruidvlinder bijna verdwenen uit Nederland De valkruidvlinder dreigt uit ons land te verdwijnen. De rupsen van deze nachtvlindersoort zijn gebonden aan valkruid. Het valkruid, en daarmee de vlinder, is in Nederland op veel plaatsen verdwenen. Onlangs is vastgesteld dat de vlinder niet meer op meerdere, maar nog slechts op één locatie in ons land voorkomt. Lees hier het bericht. #25jaarNEM: Een kijkje in de keuken bij het Meetnet Nachtvlinders Met 2400 soorten zijn nachtvlinders een zeer diverse groep. Sinds 2013 worden ze geteld binnen het Meetnet Nachtvlinders, en sinds 2024 zijn we volwaardig onderdeel van het NEM. Dankzij de honderden vrijwilligers die de ruim 1300 meetpunten tellen, hopen we de trend van de soorten in kaart te brengen, om vervolgens de oorzaken te achterhalen en ze beter te beschermen. Lees hier het bericht. Levende doden #8: De Friese bijvlieg Elke twee weken portretteert Sander Turnhout een planten- of diersoort waarvoor ‘het lot van de dodo’ dreigt. Nu: de Friese bijvlieg, een zweefvlieg die met ecologische imitatie de roofdieren te slim af is, maar – net als andere zweefvliegen – weerloos is tegen het ophopende gif in de natuur. Lees hier het bericht. Van één naar twee soorten bosglimmers De bosglimmer: een klein, zwartachtig zweefvliegje dat nu uit twee sterk op elkaar lijkende soorten blijkt te bestaan. Dat klinkt als een onderwerp voor wereldvreemde nerds die niets beters te doen hebben. Maar hoe zit het precies? En waarom zouden we dit eigenlijk willen weten? Lees hier het bericht. Late naaldsteenvlieg na 70 jaar teruggekeerd Na 70 jaar is de late naaldsteenvlieg herontdekt in Nederland, langs de rivier de Geul in Zuid-Limburg. De afgelopen jaren was er al een aantal mogelijke waarnemingen, maar afgelopen september werd het dan eindelijk bevestigd. Wat is de reden van de terugkeer? Waarschijnlijk heeft de verbeterde waterkwaliteit daar het grootste aandeel in. Lees hier het bericht. Insect van het jaar, veldkrekel, onder druk door toename stikstof De veldkrekel is dit jaar uitgeroepen tot insect van het jaar, maar de soort neemt in Nederland af. Vermoed werd dat toegenomen stikstof een deel van de oorzaak was, maar dit was nog nooit onderzocht. Nu bevestigen onderzoekers dat toename van stikstof inderdaad negatief uitpakt voor de veldkrekel. Sterker nog: het blijkt zelfs dat genomen maatregelen contraproductief werken voor dit insect. Lees hier het bericht. Knoopwespen uit de knoop in nieuwe soortzoeker We kennen allemaal de limonadewesp die graag een hapje met je mee eet als je in de nazomer op een terras zit. Maar wist je dat er veel meer wespensoorten zijn? Bijvoorbeeld de knoopwespen van het geslacht Cerceris: opvallende graafwespen die graag in zandige bodem nestelen. Om ze te kunnen herkennen is een nieuwe, digitale soortzoeker knoopwespen verschenen in het kader van het Jaar van de Wesp. Lees hier het bericht. Kwetsbaarheden van Europese dagvlinders voor klimaatverandering in kaart gebracht De dagen dat je nog atalanta’s of een kleine vuurvlinder zag rondfladderen zijn nu wel voorbij. Tijd om de waarnemingen tot ons te laten spreken. Afgelopen maanden verschenen twee artikelen die op basis van al die gegevens en kennis over de soorten de kwetsbaarheden van Europese dagvlinders voor klimaatverandering in kaart brachten. Lees hier het bericht. Extreem slecht jaar voor hommels Zeven jaar monitoring in het Zuid-Limburgse Geuldal toont dramatisch lage aantallen hommels in 2024. Voor solitair levende wilde bijen was dit jaar juist vrij gemiddeld. Het slechte weer in de lente, vlak nadat de hommelkoninginnen uit hun overwintering kwamen, kan het grote verschil tussen de twee groepen bijen verklaren. Wat de gevolgen zijn voor de langere termijn is nog onduidelijk. Lees hier het bericht. Welkom ereprijsdwergwespbij! De provincie Utrecht is een wilde bijensoort rijker! Nadat ereprijsdwergwespbij in 2019 voor het eerst in Belgisch en Nederlands Limburg werd gesignaleerd, heeft de soort nu ook Midden-Nederland bereikt. Tijdens de inventarisatie van het project Hollandse Bijenlinies werd ze ontdekt op maar liefst twee forten! Lees hier het bericht. Week van de purperslak Hij is er weer: Sinterklaas! Net als andere bisschoppen heeft de goedheiligman behalve een mijter en een staf, een lange mantel. Die is nu rood. Maar in de oudheid was deze purper, ofwel paars. Die kleurstof werd gewonnen uit slakken. Maar ook toen er voor de kleur allang geen slakken meer werden gevangen en gedood, vormden verfstoffen toch een grote bedreiging. Het is de week van de purperslak. Lees hier het bericht. Eerste vondst van de geelpootoorworm Onderzoek naar exotische ongewervelden in tropische kassen levert soms verrassingen op. Zo werd in maart 2024 een afwijkende oorworm aangetroffen in een tropische kas in Heijen in Noord-Limburg. Het bleek de geelpootoorworm, een soort die pas in 2015 beschreven is uit Duitsland. Deze oorworm lijkt zich in Europa uit te breiden. Lees hier het bericht. Tiende editie van Bodemdierendagen: 134.000 bodemdieren in tien jaar bodemdierensafari’s Nee, de naaktslak is niet de grote winnaar geworden van de Bodemdierendagen 2024. Bij de tiende editie van dit landelijke citizen science-onderzoek met als thema ’10 voor de bodem!’ kwamen bijna drieduizend burgerwetenschappers dit veelbesproken bodemdier wel in 81 procent van de tuinen tegen. Maar in plaats van de naaktslak is de regenworm met 94 procent het vaakst geziene bodemdier van 2024. Lees hier het bericht. De kroontjesworm rukt op Keihard zijn ze, als gedroogde vogelpoepjes. Soms als gedraaide slakkenhuisjes. Binnenin die saaie grijswitte kalkbuisjes leeft een prachtig exotisch dier: de kroontjesworm (Hydroides ezoensis). Die hoort hier niet, maar rukt wel op. Lees hier het bericht. Week van de winterse wespen De meeste mensen associëren wespen met de zomer. Dan kom je ook de meeste wespen tegen, maar ook in de winter zijn ze nog te vinden. Dat is wel wat moeilijker, omdat ze verstopt zitten. Je vindt sporen dat ze er zijn, maar de wespen zelf vind je niet. Het is de week van de winterse wespen. Lees hier het bericht.top
Veldgids wantsen
Door de toegenomen belangstelling voor insecten, en voor wantsen in het bijzonder, is er behoefte aan een Nederlandstalige veldgids. Van de 675 in Nederland waargenomen soorten wantsen behoren er 222 tot de Pentatomomorpha. Deze worden samen met 24 mogelijk te verwachten soorten uit het omliggend gebied in België en Duitsland in de veldgids behandeld. De veldgids wantsen – Pentatomomorpha helpt bij het op naam brengen van de in Nederland waargenomen soorten en mogelijk in Nederland te verwachten soorten. Per soort wordt informatie gegeven over herkenning, biologie, verspreiding en fenologie. De determinatietabellen werken met verduidelijkende detailfoto’s en van alle soorten zijn één of meer habitusfoto’s opgenomen. De gids is bedoeld voor iedereen die meer wil weten over de wantsen en in het bijzonder de Pentatomomorpha, die in Nederland zijn aan te treffen. Aukema, B. & Th. Heijerman 2025 Veldgids wantsen KNNV Uitgeverij, 608 pp. top
Entomologische Berichten – Themanummer wespen
Elk jaar zijn er natuurorganisaties die één soort onder de aandacht brengen, meestal omdat het daarmee slecht gaat. In plaats van één soort is 2024 gewijd aan (bijna) een hele insectenorde. Alle Hymenoptera minus de bijen en de mieren, oftewel alle wespen. Een uitdaging op zich, aangezien het een van de grootste groepen uit het dierenrijk is, zoals in dit themanummer van Entomologische Berichten te lezen is. Een uitdaging op zich, aangezien het een van de grootste groepen uit het dierenrijk is, zoals in dit themanummer van Entomologische Berichten te lezen is. Waarom de schijnwerper op deze grote groep? De reden is in dit geval niet dat het slecht gaat met wespen in Nederland. Van een hele orde kun je ook moeilijk zeggen of het er goed of slecht mee gaat. Dat is bij de wespen niet anders. Er zijn soorten waar het minder goed mee gaat en (vaak warmteminnende) soorten die dankzij klimaatverandering juist in de lift zitten en Nederland aan het veroveren zijn. Maar van heel veel soorten wespen weten we niets over de status of trends. Ook op andere vlakken is er vaak nog veel onbekend over veel wespen, zoals herkenning of ecologie. De meeste insecten zijn bij het grote publiek niet zo bekend. Insecten die bekend zijn bij het grote publiek, zijn dat meestal vanwege de minder plezierige kanten. De gewone en de Duitse wesp behoren – samen met teken en muggen – tot de meest verguisde insecten, die ook vaak een slechte pers krijgen. Binnen het Jaar van de Wesp willen we graag een reëler beeld van wespen bewerkstelligen bij een groter publiek. Daarbij helpen meer interesse en waardering voor en meer kennis van wespen. Dit themanummer van Entomologische Berichten hoopt daar een steentje aan bij te dragen. Inhoud 141Inleiding – Bosch, J. van ’t & R. Oors142-153Familie-indeling en diversiteit van wespen (Hymenoptera) in de Lage Landen – Peeters, T.M.J., F. Verheyde, C. van Achterberg, A. De Ketelaere, W. Dekoninck, P.H. Hoekstra, W. Klein, M. Kos, P.-N. Libert, A.W.M. Mol, H. Nieuwenhuijsen, J. Noordijk, J. Ravoet, F. Rhebergen, L.E.N. Sijstermans, J. Smit, R. Soethof, S. Ulenberg, W. Vertommen, H. Vlug & K. Zwakhals154-160Over het leven van de spinnendoders (Hymenoptera: Pompilidae), een korte introductie – Nieuwenhuijsen, H.161-171De cicadendoders van Nederland en België (Hymenoptera: Bembicidae: Gorytes): herkenning, verspreiding en een nieuwe soort voor de Nederlandse fauna – Rhebergen, F. & W. Klein172-178Signiphoridae, a new chalcid wasp family for the Netherlands (Hymenoptera: Chalcidoidea) – Peeters, T.M.J., P.H. Hoekstra, R. Soethof, W.R.B. Heitmans, L.E.N. Sijstermans & E. de Bree179-184Wespenpracht in de gracht: een blik op wespenpopulaties in riet – Verheyde, F.185-190De harkwesp: nieuwe inzichten over ecologie, gedrag en populatie-uitwisseling (Hymenoptera: Bembicidae) – Batsleer, F.191-194De graafwesp Crossocerus barbipes (Hymenoptera: Crabronidae) toch in Nederland! – Klein, W. & T.M.J. Peeters195-199Nestbouw van de muurwesp Ancistrocerus antilope (Hymenoptera: Vespidae) – Breugel, P. van200-204Duurzame alternatieven voor de omgang met ‘wespenoverlast’ – Fleurke, S.205Europese hoornaar exploiteert akkerdistelsappen systematisch (Hymenoptera: Vespidae) – Dijk, J.M.A. van206-207Een beknopte inleiding tot de haarbandwespen (Hymenoptera: Figitidae) – Verheyde, F., T. Peeters, A. De Ketelaere, J. Vogel, R.S. Peters & M. Ferrer-Suay208Eupelmus phragmitis, een bronswesp nieuw voor Nederland (Hymenoptera: Chalcidoidea: Eupelmidae) – Hoekstra, P.H.209-210Uitgelezen – Obtaining, recording and using host data for reared parasitoid wasps (Hymenoptera) – De Ketelaere, A.210-211Uitgelezen – Het bouwinstinct der sociale wespen – Dijk, J.M.A. van211-213Uitgelezen – Hymenoptera: the natural history and diversity of wasps, bees and ants / Wasps of the world. A guide to every family – Peeters, T.213-214Uitgelezen – Wespen, Ein Portrait – Klein, W.214-215Uitgelezen – Integrative taxonomy of platygastrid wasps of Germany – Vlug, H.top
Nederlandse Faunistische Mededelingen 63
Zoals eerder gemeld, verschijnt Nederlandse Faunistische Mededelingen (NFM) vanaf 2024 alleen nog on-line. Begin november zijn onderstaande nieuwe artikelen op Natuurtijdschriften.nl gepubliceerd. Hier zijn ook alle oudere NFM-artikelen te vinden, samen met nog veel meer interessante tijdschriften over de Nederlandse natuur. Als je een notificatie wil ontvangen bij de publicatie van een nieuw NFM-artikel, kun je je hier aanmelden. In deze eerste serie van negen artikelen van nummer 63 worden weer diverse nieuwe soorten en andere wetenswaardigheden voor de Nederlandse fauna beschreven. Daaronder nieuwe zweefvliegen, een nieuwe mosdiertje, vijf nieuwe oevervliegen, een nieuwe miljoenpoot en diverse nieuwe exoten. Ook wordt de verspreiding in Nederland van het raderdier Polyarthra luminosa en de watervlo Eubosmina berolinensisbesproken. De artikelen zijn via onderstaande links te lezen en/of te downloaden. Inhoud 1-7Uiteindelijk ook in Nederland: het nevelgitje Cheilosia nebulosa (Diptera: Syrphidae) – E. de Bree, W. van den Hoven & M. Kiefer9-14De klimopglanszweefvlieg Callicera spinolae nieuw voor de Benelux (Diptera: Syrphidae) – E. de Bree, B. Wakkie & F. Van de Meutte15-21Het kruiskopmosdiertje Hislopia prolixa in Nederland en België (Bryozoa) – A. Lamers, R. Leewis & T. van Haaren23-30Obesogammarus crassus, een nieuwe Ponto-Kaspische vlokreeft voor Nederland (Crustacea: Amphipoda) – S. Redeker & A. van Haaren31-32De bidsprinkhaan Iris oratoria naar Nederland versleept (Mantodea: Eremiaphilidae) – J. Noordijk33-45Vijf nieuwe oevervliegen van het genus Notiphila voor Nederland (Diptera: Ephydridae) – J.C. Dek, J. Wind, P.H. Hoekstra & P.L.Th. Beuk47-52Eerste vondst van de witte kogel Geoglomeris subterranea voor Nederland (Myriapoda: Diplopoda)– M.P. Berg, A. Krediet & N. Kimpel53-56Het raderdier Polyarthra luminosa en de watervlo Eubosmina berolinensis algemener dan bekend (Rotifera, Branchiopoda) – M. Soesbergen & R. Bijkerk 57-60De geelpootoorworm Euborellia arcanum, de tweede exotische oorworm voor Nederland (Dermaptera) – M. Veenendaal, S. de Waart & R. Kleukerstop
Herdruk Nachtvlinderboek
Rond 8 januari 2025 wordt de herdruk van het uitverkochte nachtvlinderboek van Jeroen Voogd verwacht. Het nachtvlinderboek is een compleet naslagwerk over de inheemse (macro) nachtvlinders van de Benelux én hun rupsen. Rijk geïllustreerd met prachtige foto’s van alle soorten en levensfases. Met duidelijke soortbeschrijvingen en veel informatie over ecologie en leefwijze. Een uniek standaardwerk voor liefhebbers. Uit Nederland zijn circa 2300 soorten nachtvlinders bekend. Maar weinig mensen weten hoe omvangrijk, prachtig en divers deze groep is; van de minuscule mineermotten tot pijlstaarten zo breed als je hand. Het nachtvlinderboek behandelt alle, ruim 900, inheemse zogeheten macronachtvlinders. De soortbeschrijvingen geven heldere informatie over uiterlijk, ecologie, verspreiding, vliegtijd en onderscheidende kenmerken. Bij de soortbeschrijvingen vindt u schitterende foto’s van levende nachtvlinders en hun volgroeide rupsen. Daarnaast bevat het boek een totaaloverzicht van opgeprikte vlinders op ware grootte afgebeeld. De inleidende hoofdstukken gaan dieper in op wat nachtvlinders zijn, hoe ze leven, hoe je ze het beste kunt vinden, bestuderen en kweken, naast tips waar je op moet letten bij het determineren van vlinders en rupsen. Het nachtvlinderboek is het eerste oorspronkelijk Nederlandstalige naslagwerk over nachtvlinders, het eerste werk dat ook de rupsen behandelt en foto’s van levende en opgezette exemplaren toont. Een unieke en onmisbare uitgave voor zowel de beginnende als de gevorderde nachtvlinderaar. Voogd, J. 2025 Het nachtvlinderboek. Macronachtvlinders van Nederland en België, inclusief rupsen. Ongewijzigde 3e druk KNNV Uitgeverij, 672 pp. top
Kijk op exoten 47
In het 47e nummer van Kijk op Exoten onder meer artikelen over de Chinese vijvermossel (Sinanodonta woodiana) en de gladde snavelneut (Yoldia limatula) én de opmars van termieten in Nederland. Op de laatste pagina van de nieuwsbrief zie je hoe je je ook aan kunt melden. Kijk op Exoten 47 is hier te downloaden. top
Die Landschnecken Deutschlands
Dit is de derde druk van een Duits landslakkendeterminatiewerk dat zich inmiddels in de praktijk heeft bewezen. Het boek behandelt alle soorten landslakken die in Duitsland voorkomen. Elke soort kan worden gedetermineerd aan de hand van schitterende foto’s die alle details tonen die nodig zijn voor een betrouwbare identificatie. Alle soorten worden gedetailleerd beschreven, gesorteerd op familie. Bovendien bevat het boek alle belangrijke informatie over habitat, gedrag en beschermingsstatus van de soorten. De derde editie is aangepast aan de meest recente taxonomische inzichten en bevat tevens alle nieuwe soorten die in het gebied zijn verschenen. Wiese, V. 2024 Die Landschnecken Deutschlands: Finden – Erkennen – Bestimmen Quelle & Meyer, 352 pp., meer dan 600 kleurenfoto’s top
Wantsen op platanen in Bergen op Zoom
In dit verslag worden de resultaten besproken van een vijfjarig onderzoek, dat in de eerste plaats gericht was op het volgen van de verspreiding van de plataan-netwants (Corytucha ciliata) op platanen. Het onderzoek is uitgevoerd in de wintermaanden van 2018/19 tot en met 2023/24 en omvat alle openbaar toegankelijke platanen op en langs de Brabantse Wal. De plataan-netwants is een invasieve exoot, die voor zover bekend, in ons land geen schade veroorzaakt. In 2018 is de soort voor het eerst binnen het onderzoeksgebied waargenomen. Inmiddels heeft het insect zich over nagenoeg de gehele bebouwde kom van Bergen op Zoom verspreid. Het onderzoek richtte zich op overwinteraars achter de loszittende schors van de plataan. Behalve plataan-netwantsen is onder de schors een veelheid aan soorten insecten en andere geleedpotigen aangetroffen, waaronder 38 soorten wantsen. Het rapport is hier gratis te downloaden. Vandenbulcke, V. & G. Groeneweg 2024 Wantsen op platanen in Bergen op Zoom Landelijke Insecten Werkgroep, KNNV, 380 pp. top
Chalcidoidea of the World
De superfamilie Chalcidoidea (de bronswespen) maakt deel uit van de insectenorde Hymenoptera. De superfamilie omvat meer dan 27000 bekende soorten, met een geschatte totale werelddiversiteit van meer dan 500000 soorten. Dat betekent dus dat de overgrote meerderheid nog ontdekt en beschreven moet worden. De meeste soorten zijn parasitoïden, die het ei, het larvenstadium of het popstadium van hun gastheer aanvallen, maar er zijn ook soorten met andere levenscycli, waaronder bijvoorbeeld soorten die geassocieerd zijn met gallen en vijgenbestuivers. Dit boek is geschreven door wereldautoriteiten op het gebied van de systematiek en biologie van chalcidoïde wespen. Het biedt een inleiding tot de superfamilie, een overzicht van de morfologie van Chalcidoidea, een overzicht van het fossiele bestand, een fylogenetisch raamwerk voor de herziene classificatie van de superfamilie, een identificatiesleutel voor de 50 erkende families en een gedetailleerde behandeling van de diverse families. Extra hoofdstukken beschrijven de beste methodes voor het verzamelen, kweken en conserveren, beoordelen digitale bronnen die momenteel beschikbaar zijn, en onderzoeken de diversiteit en hun menselijke impact, zoals hun gebruik en belang voor de biologische en natuurlijke bestrijding van andere geleedpotigen. Hoofdstukken van wereldwijde autoriteiten onderzoeken de enorme biologische diversiteit van chalcidoïde wespen, inclusief de gevolgen van hun bijna ongelooflijke miniaturisatie (de meest extreme die bekend is bij insecten), de relaties met endosymbionten, speciale aspecten van genetica, genomica, evolutionaire biologie en ontwikkeling. Heraty, & J. Woolley (red.) 2024 Chalcidoidea of the World CABI Publishing, 840 pp. top
Eerste vondst zeeaardkruiper
Zoekend naar bodemfauna in vloedmerk langs de Waddenkust van het voormalige eiland Wieringen vond Matty Berg op 15 augustus 2022 een duizendpoot van de familie Geophilidae. Het bleek de zeeaardkruiper Geophilus pusillifrater te zijn. Deze soort was nog niet eerder in Nederland aangetroffen. De zeeaardkruiper komt alleen in Europa voor en lijkt aan de kust gebonden te zijn. Er is vooralsnog slechts een vrouwtje aangetroffen, zodat aanvullende waarnemingen nodig zijn om vast te stellen of er sprake is van een populatie en of de soort al langer in Nederland voorkomt. Kansrijke plekken zijn overal langs de kust in de getijdezone te vinden. Vooral vloedmerk bestaande uit schelpenresten of losse stenen in het vloedmerk zijn een nadere inspectie waard. Bron: Berg, M. 2024 De zeeaardkruiper Geophilus pusillifrater, een nieuwe duizendpoot voor Nederland (Myriapoda: Chilopoda) Nederlandse Faunistische Mededelingen 62: 39-43 Foto: Matty Berg.top
Agenda t/m februari 202513 decemberEntomologendagNederlandse Entomologische Vereniging14 decemberVerenigingsdagNederlandse Malacologische Vereniging11 januariStudiedag Ichneumonidae Sectie Hymenoptera13 januariWerkavond mollusken determinerenNatuurhistorisch Genootschap in Limburg18 januariVerenigingsdagNederlandse Malacologische Vereniging25 januariStudiedagMierenwerkgroep1 februariLandelijke insectendagdeze nieuwsbrief8 februariWinterbijeenkomstNederlandse Entomologische Vereniging8 februariANKONA-ontmoetingsdagdeze nieuwsbrief15 februariVerenigingsdagNederlandse Malacologische Vereniging15 februariGenootschapsdagNatuurhistorisch Genootschap in Limburg top
Van de redactie
Dit het vierenzeventigste nummer van Tentakel, de digitale nieuwsbrief over ongewervelde dieren. Deze nieuwsbrief verschijnt onregelmatig naast het magazine Insecten.In de nieuwsbrief is plaats voor allerlei korte berichten die het onderzoek aan ongewervelden in Nederland aangaan: berichten van het EIS-bureau, oproepen, bijzondere en fenologische waarnemingen, aankondiging van rapporten en boeken en een activiteitenagenda. Ook al uw bijdragen zijn welkom. U kunt deze sturen naar eis@naturalis.nl.De nieuwsbrief is opgezet als Internetpagina (in HTML) en kan in de meest gangbare e-mailprogramma’s worden gelezen. Met de berichtopmaak/e-mailindeling ingesteld op (originele) HTML ziet u behalve tekst ook plaatjes en kunt u via de blauwe links eenvoudig alleen dat nieuws er uit pikken dat u interesseert. Mocht u problemen hebben met het instellen van het HTML-formaat in uw e-mailprogramma schroom dan niet en neem gerust contact op. Oude afleveringen zijn beschikbaar op eis-nederland.nl/publicaties/nieuwsbrieven.Mocht u geen belangstelling (meer) hebben voor deze nieuwsbrief: een retour-mailtje naar dit adres is voldoende om uw e-mailadres te verwijderen van deze mailinglist. Aanmelden op dit adres is vanzelfsprekend ook mogelijk. U kunt onze nieuwtjes volgen door u aan te melden via onze pagina op Facebook. Tentakel niet ontvangen: check voor heraanmelding of reactie eerst even de spambox. Ed Colijn top

Nummer 74 – 10 december 2024

Landelijke Insectendag 2025 ANKONA-ontmoetingsdag 2025 EIS literatuuroverzicht 2024 Ongewervelden in de pers Ongewervelden op Nature Today Biblio: Veldgids wantsen Biblio: Entomologische Berichten – Themanummer wespen Biblio: Nederlandse Faunistische Mededelingen 63 Biblio: Herdruk Nachtvlinderboek Biblio: Kijk op Exoten 47 Biblio: Die Landschnecken Deutschlands: Finden – Erkennen – Bestimmen Biblio: Wantsen op platanen in Bergen op Zoom Biblio: Chalcidoidea of the World Faunistiek: Eerste vondst zeeaardkruiper Agenda Van de redactie

Landelijke Insectendag 2025

1 februari 2025 – Landelijke Insectendag

De Landelijke Insectendag 2025 vindt plaats op zaterdag 1 februari, van 9:30 tot 17 uur. Locatie: Flora Boskoop (naast station Boskoop). Het belooft wederom een boeiende dag te worden met lezingen, films en een informatiemarkt. Op de markt vind je stands met natuurboeken, veldwerkmaterialen, natuurbeschermingsproducten en informatie van diverse organisaties. Tijdens de lunchpauze kun je genieten van een heerlijke maaltijd en de dag wordt afgesloten met een gezellige borrel.

Programma
Er zijn nog maar krap acht weken te gaan! De aanmeldingen gaan al behoorlijk snel, dus wees er op tijd bij om je aan te melden. Het programma is inmiddels rond en staat hier onder en op deze pagina op de EIS-website. In de komende weken zullen we via social media een aantal lezingen uitlichten.

09.30-10.00Inloop10.00-10.30Bezoek markt10.30-10.40Opening door de voorzitter – Linde Slikboer (EIS Kenniscentrum Insecten)10.40-11.15Bewoners van de stierenkuil – Jeroen Helmer (ARK Rewilding Nederland)11.15-11.40Naar een soortenrijk veenweidegebied, VeenVitaal! – Matty Berg (Vrije Universiteit Amsterdam)11.40-12.05Het bijzondere verhaal van de juchtleerkever – Rick Buesink (EIS Kenniscentrum Insecten)12.05-12.30De termieten rukken op – Aron Kuiper (Kennis- en Adviescentrum Dierplagen)12.30-14.00Lunch en bezoek markt14.00-14.20EIS-nieuws – Roy Kleukers (EIS Kenniscentrum Insecten)14.20-14.40Terugblik Jaar van de Wesp – Aglaia Bouma (Naturalis Biodiversity Center)14.40-15.00De biodiversiteit van Bonaire – Vincent Kalkman (Naturalis Biodiversity Center)15.00- 15.20Pauze en markt15.20-15.40Bijen profiteren van oude defensiewerken: Hollandse Bijenlinies – Wouke Willemijn van Hees (Landschap Erfgoed Utrecht)15.40-16.00Mummies in de tuin – Jochem Kühnen16.00- 17.00Borrel
SamenvattingDatum: zaterdag 1 februari 2025Tijd: 09.30 – 17:00 uurLocatie: Flora Boskoop, Parklaan 4, 2771 GB Boskoop. Flora Boskoop is zowel met OV (direct tegenover station Boskoop) als met de auto goed bereikbaar en u kunt daar gratis parkeren.Kosten: € 12,50. In de prijs zit koffie en thee, vegetarische lunch en borrel inbegrepen.Aanmelden: Hier kan je je aanmelden.Vorige edities
Via de onderstaande links kun je de programma’s, foto’s en verslagen van eerdere Landelijke Insectendagen terugvinden:Landelijke insectendag 2024EIS-dag 2023top

ANKONA-ontmoetingsdag 2025

Tijdens de jaarlijkse ANKONA-ontmoetingsdag brengen we professionelen en liefhebbers van de natuur in de provincie Antwerpen samen rond thema’s als biodiversiteit, natuurstudie en landschapsontwikkeling. De ontmoetingsdag is hét moment om kennis en contacten uit te wisselen.

Op zaterdag 8 februari 2025 vindt de volgende ANKONA-ontmoetingsdag plaats, met als centraal thema: Ruimte voor natuur en water. De dag vindt plaats op de Universiteit Antwerpen, campus Drie Eiken – Q blok te Wilrijk.

Naast interessante lezingen, behoren ook actieve workshops, een infomarkt en een broodjeslunch tot het programma. Afsluiten doen we met een gezellige receptie.

Meer informatie over de dag met vanaf 15 december het volledige programma is hier te vinden.
top

EIS literatuuroverzicht 2024

Het literatuuroverzicht dat traditioneel in het laatste nummer van het jaar van de voormalige EIS-Nieuwsbrief werd gepubliceerd is nu beschikbaar via de EIS-website.

Het overzicht bevat alle publicaties over Nederlandse en Antilliaanse non-marine ongewervelden die vanaf eind 2023 tot en met 2024 zijn verschenen.

Het ligt in de bedoeling om later, voor zover beschikbaar, links naar de genoemde artikelen toe te voegen aan het overzicht en de eerder verschenen overzichten.

Het literatuuroverzicht van 2024 is hier gratis te downloaden en zal op termijn samen met de overige overzichten op de nieuwe EIS-website beschikbaar komen.
top

Ongewervelden in de pers

Libellenlarven
Als je geluk hebt zie je er soms nu nog een vliegen maar echt libellentijd is het niet meer. De fantastische felle kleuren hebben plaatsgemaakt voor de schutkleuren van de libellenlarven die goed verstopt in het water leven. Verslaggever Merlijn Schneiders gaat samen met libellenlarvendeskundige Christophe Brochard op zoektocht in Groningen.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 20 oktober is hier te beluisteren (vanaf 00:47:00).

Pieptorren in een peelven
De Schoorkuilen is een peelven dat zo’n 15 jaar geleden is uitgegraven. Het ven lag 80 jaar verstopt onder het zand, maar dankzij de herstelwerkzaamheden zie je hier in mum van tijd ontzettend veel waterleven terugkeren, zoals de pieptor. Barend van Maanen van Waterschap Limburg neemt ons mee naar de plek waar hij vorig jaar monsters heeft genomen van de waterdieren.

Het tv-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 20 oktober is hier te bekijken.

Plaagmier verovert na de stad nu ook natuurgebied
Daar waar de plaagmier eerst alleen voorkwam in steden en dorpen is ie nu voor het eerst in een natuurgebied aangetroffen. Op de Waalsdorpervlakte vond EIS-Kenniscentrum Insecten een reusachtige kolonie.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 27 oktober is hier te beluisteren.

De loopkevers van het Mantingerveld
Al sinds 1959 worden de loopkevers van het Mantingerveld gemonitord. Daarmee maakt dit onderzoek deel uit van een van de oudste insectenmonitoringen ter wereld. Keverspecialist Rikjan Vermeulen is al ruim 25 jaar betrokken bij dit project, maar binnenkort draagt hij het stokje over aan ecoloog Roel van Klink.

Het tv-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 27 oktober is hier te bekijken.

Nederland, muggenparadijs
Huissteekmuggen zien we in Nederland als irritant, maar ongevaarlijk. Daarmee onderschatten we ze, want ze kunnen ons wel degelijk ziek maken. Die dreiging wordt groter omdat Nederland door opwarming en verzilting steeds meer verandert in een muggenparadijs. Viroloog Marion Koopmans vraagt zich niet af of er in Nederland een westnijlkoortsuitbraak komt, maar wanneer het komt. Huissteekmuggen verspreiden dit virus. Een grote groep wetenschappers onderzoekt de scenario’s. Een ding is al duidelijk: in de strijd tegen de mug zijn de natuurlijke vijanden van de mug onze beste vrienden.

Het tv-fragment uit de uitzending van Focus van donderdag 31 oktober is hier te bekijken.

Stikstof maakt veldkrekel minder vruchtbaar
Een teveel aan stikstof leidt ertoe dat het voedsel van de veldkrekel onvoldoende essentiële voedingsstoffen bevat. Nieuw onderzoek laat zien dat dit negatieve effecten heeft op hun groei en voortplanting. Daarnaast blijken maatregelen om de schade van stikstof te beperken averechts te werken voor de veldkrekel, en zelfs kannibalisme te kunnen uitlokken.

Het radio-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 3 november is hier te beluisteren.

Ontelbaar veel slakken in Voornes Duin
Voornes Duin is enorm soortenrijk aan slakken. Dat komt door alle overgangen tussen nat en droog, kalkrijk en kalkarm, begroeid en kaal, en ga zo maar door. Slakkendeskundige Tello Neckheim heeft een aantal jaar geleden onderzoek gedaan naar de slakkenrijkdom van Voornes Duin en neemt ons mee op slakkenjacht.

Het tv-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 3 november is hier te bekijken.

Wildebras: naaktslak
In Watergraafsmeer is Marije van de Darwintuin radeloos. Ieder jaar doen alle vrijwilligers hun uiterste best om de tuin in bloei te zetten, maar voor de derde keer op rij worden hun prachtige bloemen aangevreten door de naaktslak. Marije zit met de handen in het haar. Wildebras heeft een idee.

Het tv-fragment uit de uitzending van Wilde Buren van woensdag 13 november is hier te bekijken.

Waddiertjes profiteren van dijkdoorbraak
In 1973 brak met een flinke storm de dijk door bij de Peazemerlannen. Daardoor verdween de harde overgang van zee naar land. Het water kreeg vrij spel en er ontstond een getijdezone. De brokstukken van de bitumen dijk zijn er nog altijd te vinden en vormen een belangrijke biotoop in het gewoonlijk slikkige wad. Marien bioloog Wouter van der Heij van de Waddenvereniging laat ons zien welke dieren er profiteren van de brokstukken van de dijk.

Het tv-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 17 november is hier te bekijken.

Wildebras: Amerikaanse rivierkreeft
In Haastrecht is een opvangcrisis gaande. De Amerikaanse rivierkreeft neemt daar alle slootjes over. De inheemse planten en waterbeestjes worden opgevreten tot er niks meer overblijft. Linde (12) kan het niet meer aanzien en komt op voor de oorspronkelijke waterbewoners van Haastrecht. Wildebras schiet te hulp.

Het tv-fragment uit de uitzending van Wilde Buren van maandag 18 november is hier te bekijken.

Wildebras: spin
Ouafaa en haar zoon Yassine (12) zijn doodsbang voor spinnen. Laten zij nou net op spinneneiland, alias Zeeburg, wonen. Overal waar je kijkt zijn spinnenwebben en spinnen te zien. Zelfs in huis. Kan Wildebras ze van hun angsten verlossen?

Het tv-fragment uit de uitzending van Wilde Buren van dinsdag 19 november is hier te bekijken.

Wildebras: mediterraan draaigatje
In Wageningen hebben Anneloes en haar kinderen Niek (6) en Elsa (3) extreem veel last van het mediterraan draaigatje. Deze twerkende miersoort zit overal en bijt! De familie durft niet meer naar buiten en zit opgesloten in hun eigen huis. Heeft Wildebras een oplossing om dit gezin te bevrijden?

Het tv-fragment uit de uitzending van Wilde Buren van vrijdag 22 november is hier te bekijken.

Wildebras: kwal
Puck (12) houdt heel erg van zwemmen in het Veerse Meer, maar zwemmen in dit water doet ze niet meer. Kwallen hebben het meer overgenomen. Puck vindt de glibberige dieren maar vies. Wildebras komt met een gruwelijke oplossing.

Het tv-fragment uit de uitzending van Wilde Buren van maandag 25 november is hier te bekijken.

Wildebras: mug
De mug verstoort de powerwalk van lifestylecoach Danielle. Dat het lichaam van Danielle een tempel is, daar heeft de mug lak aan. Ze komen met hele groepen en steken alles lek wat op hun pad komt. Hoe krijgt Wildebras de positieve energie weer terug?

Het tv-fragment uit de uitzending van Wilde Buren van dinsdag 26 november is hier te bekijken.

Spinnen verstopt op het landgoed
In de herfst kun je makkelijk spinnen tegenkomen op allerlei plekken. Op de Turfvaartse Landgoederen verschuilen ze zich in de bosjes, tussen de bomen en in de muren van oude boerderijen. Andrea Dekkers, conservator spinnen bij Natuurmuseum Brabant, neemt ons mee op spinnenzoektocht.

Het tv-fragment uit de uitzending van Vroege Vogels van zondag 1 december is hier te bekijken.top

Ongewervelden op Nature Today

Valkruidvlinder bijna verdwenen uit Nederland
De valkruidvlinder dreigt uit ons land te verdwijnen. De rupsen van deze nachtvlindersoort zijn gebonden aan valkruid. Het valkruid, en daarmee de vlinder, is in Nederland op veel plaatsen verdwenen. Onlangs is vastgesteld dat de vlinder niet meer op meerdere, maar nog slechts op één locatie in ons land voorkomt.

Lees hier het bericht.

#25jaarNEM: Een kijkje in de keuken bij het Meetnet Nachtvlinders
Met 2400 soorten zijn nachtvlinders een zeer diverse groep. Sinds 2013 worden ze geteld binnen het Meetnet Nachtvlinders, en sinds 2024 zijn we volwaardig onderdeel van het NEM. Dankzij de honderden vrijwilligers die de ruim 1300 meetpunten tellen, hopen we de trend van de soorten in kaart te brengen, om vervolgens de oorzaken te achterhalen en ze beter te beschermen.

Lees hier het bericht.

Levende doden #8: De Friese bijvlieg
Elke twee weken portretteert Sander Turnhout een planten- of diersoort waarvoor ‘het lot van de dodo’ dreigt. Nu: de Friese bijvlieg, een zweefvlieg die met ecologische imitatie de roofdieren te slim af is, maar – net als andere zweefvliegen – weerloos is tegen het ophopende gif in de natuur.

Lees hier het bericht.

Van één naar twee soorten bosglimmers
De bosglimmer: een klein, zwartachtig zweefvliegje dat nu uit twee sterk op elkaar lijkende soorten blijkt te bestaan. Dat klinkt als een onderwerp voor wereldvreemde nerds die niets beters te doen hebben. Maar hoe zit het precies? En waarom zouden we dit eigenlijk willen weten?

Lees hier het bericht.

Late naaldsteenvlieg na 70 jaar teruggekeerd
Na 70 jaar is de late naaldsteenvlieg herontdekt in Nederland, langs de rivier de Geul in Zuid-Limburg. De afgelopen jaren was er al een aantal mogelijke waarnemingen, maar afgelopen september werd het dan eindelijk bevestigd. Wat is de reden van de terugkeer? Waarschijnlijk heeft de verbeterde waterkwaliteit daar het grootste aandeel in.

Lees hier het bericht.

Insect van het jaar, veldkrekel, onder druk door toename stikstof
De veldkrekel is dit jaar uitgeroepen tot insect van het jaar, maar de soort neemt in Nederland af. Vermoed werd dat toegenomen stikstof een deel van de oorzaak was, maar dit was nog nooit onderzocht. Nu bevestigen onderzoekers dat toename van stikstof inderdaad negatief uitpakt voor de veldkrekel. Sterker nog: het blijkt zelfs dat genomen maatregelen contraproductief werken voor dit insect.

Lees hier het bericht.

Knoopwespen uit de knoop in nieuwe soortzoeker
We kennen allemaal de limonadewesp die graag een hapje met je mee eet als je in de nazomer op een terras zit. Maar wist je dat er veel meer wespensoorten zijn? Bijvoorbeeld de knoopwespen van het geslacht Cerceris: opvallende graafwespen die graag in zandige bodem nestelen. Om ze te kunnen herkennen is een nieuwe, digitale soortzoeker knoopwespen verschenen in het kader van het Jaar van de Wesp.

Lees hier het bericht.

Kwetsbaarheden van Europese dagvlinders voor klimaatverandering in kaart gebracht
De dagen dat je nog atalanta’s of een kleine vuurvlinder zag rondfladderen zijn nu wel voorbij. Tijd om de waarnemingen tot ons te laten spreken. Afgelopen maanden verschenen twee artikelen die op basis van al die gegevens en kennis over de soorten de kwetsbaarheden van Europese dagvlinders voor klimaatverandering in kaart brachten.

Lees hier het bericht.

Extreem slecht jaar voor hommels
Zeven jaar monitoring in het Zuid-Limburgse Geuldal toont dramatisch lage aantallen hommels in 2024. Voor solitair levende wilde bijen was dit jaar juist vrij gemiddeld. Het slechte weer in de lente, vlak nadat de hommelkoninginnen uit hun overwintering kwamen, kan het grote verschil tussen de twee groepen bijen verklaren. Wat de gevolgen zijn voor de langere termijn is nog onduidelijk.

Lees hier het bericht.

Welkom ereprijsdwergwespbij!
De provincie Utrecht is een wilde bijensoort rijker! Nadat ereprijsdwergwespbij in 2019 voor het eerst in Belgisch en Nederlands Limburg werd gesignaleerd, heeft de soort nu ook Midden-Nederland bereikt. Tijdens de inventarisatie van het project Hollandse Bijenlinies werd ze ontdekt op maar liefst twee forten!

Lees hier het bericht.

Week van de purperslak
Hij is er weer: Sinterklaas! Net als andere bisschoppen heeft de goedheiligman behalve een mijter en een staf, een lange mantel. Die is nu rood. Maar in de oudheid was deze purper, ofwel paars. Die kleurstof werd gewonnen uit slakken. Maar ook toen er voor de kleur allang geen slakken meer werden gevangen en gedood, vormden verfstoffen toch een grote bedreiging. Het is de week van de purperslak.

Lees hier het bericht.

Eerste vondst van de geelpootoorworm
Onderzoek naar exotische ongewervelden in tropische kassen levert soms verrassingen op. Zo werd in maart 2024 een afwijkende oorworm aangetroffen in een tropische kas in Heijen in Noord-Limburg. Het bleek de geelpootoorworm, een soort die pas in 2015 beschreven is uit Duitsland. Deze oorworm lijkt zich in Europa uit te breiden.

Lees hier het bericht.

Tiende editie van Bodemdierendagen: 134.000 bodemdieren in tien jaar bodemdierensafari’s
Nee, de naaktslak is niet de grote winnaar geworden van de Bodemdierendagen 2024. Bij de tiende editie van dit landelijke citizen science-onderzoek met als thema ’10 voor de bodem!’ kwamen bijna drieduizend burgerwetenschappers dit veelbesproken bodemdier wel in 81 procent van de tuinen tegen. Maar in plaats van de naaktslak is de regenworm met 94 procent het vaakst geziene bodemdier van 2024.

Lees hier het bericht.

De kroontjesworm rukt op
Keihard zijn ze, als gedroogde vogelpoepjes. Soms als gedraaide slakkenhuisjes. Binnenin die saaie grijswitte kalkbuisjes leeft een prachtig exotisch dier: de kroontjesworm (Hydroides ezoensis). Die hoort hier niet, maar rukt wel op.

Lees hier het bericht.

Week van de winterse wespen
De meeste mensen associëren wespen met de zomer. Dan kom je ook de meeste wespen tegen, maar ook in de winter zijn ze nog te vinden. Dat is wel wat moeilijker, omdat ze verstopt zitten. Je vindt sporen dat ze er zijn, maar de wespen zelf vind je niet. Het is de week van de winterse wespen.

Lees hier het bericht.top

Veldgids wantsen

Door de toegenomen belangstelling voor insecten, en voor wantsen in het bijzonder, is er behoefte aan een Nederlandstalige veldgids. Van de 675 in Nederland waargenomen soorten wantsen behoren er 222 tot de Pentatomomorpha. Deze worden samen met 24 mogelijk te verwachten soorten uit het omliggend gebied in België en Duitsland in de veldgids behandeld.

De veldgids wantsen – Pentatomomorpha helpt bij het op naam brengen van de in Nederland waargenomen soorten en mogelijk in Nederland te verwachten soorten. Per soort wordt informatie gegeven over herkenning, biologie, verspreiding en fenologie. De determinatietabellen werken met verduidelijkende detailfoto’s en van alle soorten zijn één of meer habitusfoto’s opgenomen. De gids is bedoeld voor iedereen die meer wil weten over de wantsen en in het bijzonder de Pentatomomorpha, die in Nederland zijn aan te treffen.

Aukema, B. & Th. Heijerman 2025
Veldgids wantsen
KNNV Uitgeverij, 608 pp.
top

Entomologische Berichten – Themanummer wespen

Elk jaar zijn er natuurorganisaties die één soort onder de aandacht brengen, meestal omdat het daarmee slecht gaat. In plaats van één soort is 2024 gewijd aan (bijna) een hele insectenorde. Alle Hymenoptera minus de bijen en de mieren, oftewel alle wespen. Een uitdaging op zich, aangezien het een van de grootste groepen uit het dierenrijk is, zoals in dit themanummer van Entomologische Berichten te lezen is. Een uitdaging op zich, aangezien het een van de grootste groepen uit het dierenrijk is, zoals in dit themanummer van Entomologische Berichten te lezen is.

Waarom de schijnwerper op deze grote groep? De reden is in dit geval niet dat het slecht gaat met wespen in Nederland. Van een hele orde kun je ook moeilijk zeggen of het er goed of slecht mee gaat. Dat is bij de wespen niet anders. Er zijn soorten waar het minder goed mee gaat en (vaak warmteminnende) soorten die dankzij klimaatverandering juist in de lift zitten en Nederland aan het veroveren zijn. Maar van heel veel soorten wespen weten we niets over de status of trends. Ook op andere vlakken is er vaak nog veel onbekend over veel wespen, zoals herkenning of ecologie.

De meeste insecten zijn bij het grote publiek niet zo bekend. Insecten die bekend zijn bij het grote publiek, zijn dat meestal vanwege de minder plezierige kanten. De gewone en de Duitse wesp behoren – samen met teken en muggen – tot de meest verguisde insecten, die ook vaak een slechte pers krijgen. Binnen het Jaar van de Wesp willen we graag een reëler beeld van wespen bewerkstelligen bij een groter publiek. Daarbij helpen meer interesse en waardering voor en meer kennis van wespen. Dit themanummer van Entomologische Berichten hoopt daar een steentje aan bij te dragen.
Inhoud

141Inleiding – Bosch, J. van ’t & R. Oors142-153Familie-indeling en diversiteit van wespen (Hymenoptera) in de Lage Landen – Peeters, T.M.J., F. Verheyde, C. van Achterberg, A. De Ketelaere, W. Dekoninck, P.H. Hoekstra, W. Klein, M. Kos, P.-N. Libert, A.W.M. Mol, H. Nieuwenhuijsen, J. Noordijk, J. Ravoet, F. Rhebergen, L.E.N. Sijstermans, J. Smit, R. Soethof, S. Ulenberg, W. Vertommen, H. Vlug & K. Zwakhals154-160Over het leven van de spinnendoders (Hymenoptera: Pompilidae), een korte introductie – Nieuwenhuijsen, H.161-171De cicadendoders van Nederland en België (Hymenoptera: Bembicidae: Gorytes): herkenning, verspreiding en een nieuwe soort voor de Nederlandse fauna – Rhebergen, F. & W. Klein172-178Signiphoridae, a new chalcid wasp family for the Netherlands (Hymenoptera: Chalcidoidea) – Peeters, T.M.J., P.H. Hoekstra, R. Soethof, W.R.B. Heitmans, L.E.N. Sijstermans & E. de Bree179-184Wespenpracht in de gracht: een blik op wespenpopulaties in riet – Verheyde, F.185-190De harkwesp: nieuwe inzichten over ecologie, gedrag en populatie-uitwisseling (Hymenoptera: Bembicidae) – Batsleer, F.191-194De graafwesp Crossocerus barbipes (Hymenoptera: Crabronidae) toch in Nederland! – Klein, W. & T.M.J. Peeters195-199Nestbouw van de muurwesp Ancistrocerus antilope (Hymenoptera: Vespidae) – Breugel, P. van200-204Duurzame alternatieven voor de omgang met ‘wespenoverlast’ – Fleurke, S.205Europese hoornaar exploiteert akkerdistelsappen systematisch (Hymenoptera: Vespidae) – Dijk, J.M.A. van206-207Een beknopte inleiding tot de haarbandwespen (Hymenoptera: Figitidae) – Verheyde, F., T. Peeters, A. De Ketelaere, J. Vogel, R.S. Peters & M. Ferrer-Suay208Eupelmus phragmitis, een bronswesp nieuw voor Nederland (Hymenoptera: Chalcidoidea: Eupelmidae) – Hoekstra, P.H.209-210Uitgelezen – Obtaining, recording and using host data for reared parasitoid wasps (Hymenoptera) – De Ketelaere, A.210-211Uitgelezen – Het bouwinstinct der sociale wespen – Dijk, J.M.A. van211-213Uitgelezen – Hymenoptera: the natural history and diversity of wasps, bees and ants / Wasps of the world. A guide to every family – Peeters, T.213-214Uitgelezen – Wespen, Ein Portrait – Klein, W.214-215Uitgelezen – Integrative taxonomy of platygastrid wasps of Germany – Vlug, H.top

Nederlandse Faunistische Mededelingen 63

Zoals eerder gemeld, verschijnt Nederlandse Faunistische Mededelingen (NFM) vanaf 2024 alleen nog on-line. Begin november zijn onderstaande nieuwe artikelen op Natuurtijdschriften.nl gepubliceerd. Hier zijn ook alle oudere NFM-artikelen te vinden, samen met nog veel meer interessante tijdschriften over de Nederlandse natuur.

Als je een notificatie wil ontvangen bij de publicatie van een nieuw NFM-artikel, kun je je hier aanmelden.

In deze eerste serie van negen artikelen van nummer 63 worden weer diverse nieuwe soorten en andere wetenswaardigheden voor de Nederlandse fauna beschreven. Daaronder nieuwe zweefvliegen, een nieuwe mosdiertje, vijf nieuwe oevervliegen, een nieuwe miljoenpoot en diverse nieuwe exoten. Ook wordt de verspreiding in Nederland van het raderdier Polyarthra luminosa en de watervlo Eubosmina berolinensisbesproken.

De artikelen zijn via onderstaande links te lezen en/of te downloaden.
Inhoud

1-7Uiteindelijk ook in Nederland: het nevelgitje Cheilosia nebulosa (Diptera: Syrphidae) – E. de Bree, W. van den Hoven & M. Kiefer9-14De klimopglanszweefvlieg Callicera spinolae nieuw voor de Benelux (Diptera: Syrphidae) – E. de Bree, B. Wakkie & F. Van de Meutte15-21Het kruiskopmosdiertje Hislopia prolixa in Nederland en België (Bryozoa) – A. Lamers, R. Leewis & T. van Haaren23-30Obesogammarus crassus, een nieuwe Ponto-Kaspische vlokreeft voor Nederland (Crustacea: Amphipoda) – S. Redeker & A. van Haaren31-32De bidsprinkhaan Iris oratoria naar Nederland versleept (Mantodea: Eremiaphilidae) – J. Noordijk33-45Vijf nieuwe oevervliegen van het genus Notiphila voor Nederland (Diptera: Ephydridae) – J.C. Dek, J. Wind, P.H. Hoekstra & P.L.Th. Beuk47-52Eerste vondst van de witte kogel Geoglomeris subterranea voor Nederland (Myriapoda: Diplopoda)– M.P. Berg, A. Krediet & N. Kimpel53-56Het raderdier Polyarthra luminosa en de watervlo Eubosmina berolinensis algemener dan bekend (Rotifera, Branchiopoda) – M. Soesbergen & R. Bijkerk 57-60De geelpootoorworm Euborellia arcanum, de tweede exotische oorworm voor Nederland (Dermaptera) – M. Veenendaal, S. de Waart & R. Kleukerstop

Herdruk Nachtvlinderboek

Rond 8 januari 2025 wordt de herdruk van het uitverkochte nachtvlinderboek van Jeroen Voogd verwacht.

Het nachtvlinderboek is een compleet naslagwerk over de inheemse (macro) nachtvlinders van de Benelux én hun rupsen. Rijk geïllustreerd met prachtige foto’s van alle soorten en levensfases. Met duidelijke soortbeschrijvingen en veel informatie over ecologie en leefwijze. Een uniek standaardwerk voor liefhebbers.

Uit Nederland zijn circa 2300 soorten nachtvlinders bekend. Maar weinig mensen weten hoe omvangrijk, prachtig en divers deze groep is; van de minuscule mineermotten tot pijlstaarten zo breed als je hand. Het nachtvlinderboek behandelt alle, ruim 900, inheemse zogeheten macronachtvlinders.

De soortbeschrijvingen geven heldere informatie over uiterlijk, ecologie, verspreiding, vliegtijd en onderscheidende kenmerken. Bij de soortbeschrijvingen vindt u schitterende foto’s van levende nachtvlinders en hun volgroeide rupsen. Daarnaast bevat het boek een totaaloverzicht van opgeprikte vlinders op ware grootte afgebeeld. De inleidende hoofdstukken gaan dieper in op wat nachtvlinders zijn, hoe ze leven, hoe je ze het beste kunt vinden, bestuderen en kweken, naast tips waar je op moet letten bij het determineren van vlinders en rupsen.

Het nachtvlinderboek is het eerste oorspronkelijk Nederlandstalige naslagwerk over nachtvlinders, het eerste werk dat ook de rupsen behandelt en foto’s van levende en opgezette exemplaren toont. Een unieke en onmisbare uitgave voor zowel de beginnende als de gevorderde nachtvlinderaar.

Voogd, J. 2025
Het nachtvlinderboek. Macronachtvlinders van Nederland en België, inclusief rupsen. Ongewijzigde 3e druk
KNNV Uitgeverij, 672 pp.
top

Kijk op exoten 47

In het 47e nummer van Kijk op Exoten onder meer artikelen over de Chinese vijvermossel (Sinanodonta woodiana) en de gladde snavelneut (Yoldia limatula) én de opmars van termieten in Nederland.

Op de laatste pagina van de nieuwsbrief zie je hoe je je ook aan kunt melden.

Kijk op Exoten 47 is hier te downloaden.
top

Die Landschnecken Deutschlands

Dit is de derde druk van een Duits landslakkendeterminatiewerk dat zich inmiddels in de praktijk heeft bewezen. Het boek behandelt alle soorten landslakken die in Duitsland voorkomen.

Elke soort kan worden gedetermineerd aan de hand van schitterende foto’s die alle details tonen die nodig zijn voor een betrouwbare identificatie. Alle soorten worden gedetailleerd beschreven, gesorteerd op familie. Bovendien bevat het boek alle belangrijke informatie over habitat, gedrag en beschermingsstatus van de soorten.

De derde editie is aangepast aan de meest recente taxonomische inzichten en bevat tevens alle nieuwe soorten die in het gebied zijn verschenen.

Wiese, V. 2024
Die Landschnecken Deutschlands: Finden – Erkennen – Bestimmen
Quelle & Meyer, 352 pp., meer dan 600 kleurenfoto’s
top

Wantsen op platanen in Bergen op Zoom

In dit verslag worden de resultaten besproken van een vijfjarig onderzoek, dat in de eerste plaats gericht was op het volgen van de verspreiding van de plataan-netwants (Corytucha ciliata) op platanen.

Het onderzoek is uitgevoerd in de wintermaanden van 2018/19 tot en met 2023/24 en omvat alle openbaar toegankelijke platanen op en langs de Brabantse Wal.

De plataan-netwants is een invasieve exoot, die voor zover bekend, in ons land geen schade veroorzaakt. In 2018 is de soort voor het eerst binnen het onderzoeksgebied waargenomen. Inmiddels heeft het insect zich over nagenoeg de gehele bebouwde kom van Bergen op Zoom verspreid.

Het onderzoek richtte zich op overwinteraars achter de loszittende schors van de plataan. Behalve plataan-netwantsen is onder de schors een veelheid aan soorten insecten en andere geleedpotigen aangetroffen, waaronder 38 soorten wantsen.

Het rapport is hier gratis te downloaden.

Vandenbulcke, V. & G. Groeneweg 2024
Wantsen op platanen in Bergen op Zoom
Landelijke Insecten Werkgroep, KNNV, 380 pp.
top

Chalcidoidea of the World

De superfamilie Chalcidoidea (de bronswespen) maakt deel uit van de insectenorde Hymenoptera. De superfamilie omvat meer dan 27000 bekende soorten, met een geschatte totale werelddiversiteit van meer dan 500000 soorten. Dat betekent dus dat de overgrote meerderheid nog ontdekt en beschreven moet worden. De meeste soorten zijn parasitoïden, die het ei, het larvenstadium of het popstadium van hun gastheer aanvallen, maar er zijn ook soorten met andere levenscycli, waaronder bijvoorbeeld soorten die geassocieerd zijn met gallen en vijgenbestuivers.

Dit boek is geschreven door wereldautoriteiten op het gebied van de systematiek en biologie van chalcidoïde wespen. Het biedt een inleiding tot de superfamilie, een overzicht van de morfologie van Chalcidoidea, een overzicht van het fossiele bestand, een fylogenetisch raamwerk voor de herziene classificatie van de superfamilie, een identificatiesleutel voor de 50 erkende families en een gedetailleerde behandeling van de diverse families.

Extra hoofdstukken beschrijven de beste methodes voor het verzamelen, kweken en conserveren, beoordelen digitale bronnen die momenteel beschikbaar zijn, en onderzoeken de diversiteit en hun menselijke impact, zoals hun gebruik en belang voor de biologische en natuurlijke bestrijding van andere geleedpotigen. Hoofdstukken van wereldwijde autoriteiten onderzoeken de enorme biologische diversiteit van chalcidoïde wespen, inclusief de gevolgen van hun bijna ongelooflijke miniaturisatie (de meest extreme die bekend is bij insecten), de relaties met endosymbionten, speciale aspecten van genetica, genomica, evolutionaire biologie en ontwikkeling.

Heraty, & J. Woolley (red.) 2024
Chalcidoidea of the World
CABI Publishing, 840 pp.
top

Eerste vondst zeeaardkruiper

Zoekend naar bodemfauna in vloedmerk langs de Waddenkust van het voormalige eiland Wieringen vond Matty Berg op 15 augustus 2022 een duizendpoot van de familie Geophilidae. Het bleek de zeeaardkruiper Geophilus pusillifrater te zijn. Deze soort was nog niet eerder in Nederland aangetroffen.

De zeeaardkruiper komt alleen in Europa voor en lijkt aan de kust gebonden te zijn. Er is vooralsnog slechts een vrouwtje aangetroffen, zodat aanvullende waarnemingen nodig zijn om vast te stellen of er sprake is van een populatie en of de soort al langer in Nederland voorkomt.

Kansrijke plekken zijn overal langs de kust in de getijdezone te vinden. Vooral vloedmerk bestaande uit schelpenresten of losse stenen in het vloedmerk zijn een nadere inspectie waard.

Bron:
Berg, M. 2024
De zeeaardkruiper Geophilus pusillifrater, een nieuwe duizendpoot voor Nederland (Myriapoda: Chilopoda)
Nederlandse Faunistische Mededelingen 62: 39-43

Foto: Matty Berg.top

Agenda t/m februari 202513 decemberEntomologendagNederlandse Entomologische Vereniging14 decemberVerenigingsdagNederlandse Malacologische Vereniging11 januariStudiedag Ichneumonidae Sectie Hymenoptera13 januariWerkavond mollusken determinerenNatuurhistorisch Genootschap in Limburg18 januariVerenigingsdagNederlandse Malacologische Vereniging25 januariStudiedagMierenwerkgroep1 februariLandelijke insectendagdeze nieuwsbrief8 februariWinterbijeenkomstNederlandse Entomologische Vereniging8 februariANKONA-ontmoetingsdagdeze nieuwsbrief15 februariVerenigingsdagNederlandse Malacologische Vereniging15 februariGenootschapsdagNatuurhistorisch Genootschap in Limburg top

Van de redactie

Dit het vierenzeventigste nummer van Tentakel, de digitale nieuwsbrief over ongewervelde dieren. Deze nieuwsbrief verschijnt onregelmatig naast het magazine Insecten.In de nieuwsbrief is plaats voor allerlei korte berichten die het onderzoek aan ongewervelden in Nederland aangaan: berichten van het EIS-bureau, oproepen, bijzondere en fenologische waarnemingen, aankondiging van rapporten en boeken en een activiteitenagenda. Ook al uw bijdragen zijn welkom. U kunt deze sturen naar eis@naturalis.nl.De nieuwsbrief is opgezet als Internetpagina (in HTML) en kan in de meest gangbare e-mailprogramma’s worden gelezen. Met de berichtopmaak/e-mailindeling ingesteld op (originele) HTML ziet u behalve tekst ook plaatjes en kunt u via de blauwe links eenvoudig alleen dat nieuws er uit pikken dat u interesseert. Mocht u problemen hebben met het instellen van het HTML-formaat in uw e-mailprogramma schroom dan niet en neem gerust contact op. Oude afleveringen zijn beschikbaar op eis-nederland.nl/publicaties/nieuwsbrieven.Mocht u geen belangstelling (meer) hebben voor deze nieuwsbrief: een retour-mailtje naar dit adres is voldoende om uw e-mailadres te verwijderen van deze mailinglist. Aanmelden op dit adres is vanzelfsprekend ook mogelijk. U kunt onze nieuwtjes volgen door u aan te melden via onze pagina op Facebook. Tentakel niet ontvangen: check voor heraanmelding of reactie eerst even de spambox. Ed Colijn top